Materialne ślady kultury protestanckiej
w Gdańsku i jego okolicach
6.XI.2009 godz. 12.00 do 27.XI.2009 Gmach Wydziałów Filologicznego
i Historycznego
ul. Wita Stwosza 55
Gdańsk Oliwa
Protestantyzm, trwający w Gdańsku od lat dwudziestych XVI wieku do współczesności, rozwinął swój niepowtarzalny styl życia codziennego i publicznego, swoisty etos. Praca i jej wymierny ekwiwalent, bogactwo, w myśl zasady predestynacji, stanowiły o wartości człowieka, jego perspektywie zbawienia. Zalecenia Jana Kalwina, dotyczące skromności w stroju i jedzeniu, nie znalazły jednak nad Motławą pełnego powodzenia. Gdańskie elity luterańskie i kalwińskie uległy wpływowi obyczajowemu polskiej szlachty, ale etos pracy, sztuka, sądownictwo, więziennictwo i opieka społeczna uzyskały nowożytny kształt. Urzędnicy miejscy dbali, więc o rozwój handlu wiślanego, kontrolę fskalną portu, bezpieczeństwo wewnątrz miasta, kontrolowali biedaków, włóczęgów i złodziejaszków, czyli cały społeczny margines. Było to działanie wyjątkowe w skali dawnej Rzeczypospolitej.
Bezpieczeństwo publiczne wyróżniało Gdańsk wśród innych miast. Władze miejskie wymierzały surowe kary, podejrzane osoby zmuszano do opuszczania miasta. Działania te sprzyjały rozwojowi handlu i rzemiosła. Na skutek tych prawnych i obyczajowych uregulowań
w Gdańsku dokonywano największych transakcji fnansowych w skali całej Rzeczypospolitej.
Etos protestancki w Gdańsku zakładał, żeporti całe miasto, wielki warsztat pracy, musi
być przedsięwzięciem dochodowym. Rada Miejska Gdańska prowadziła skrupulatne rachunki, rozliczano prace na rzecz miasta, ale także najróżnorodniejsze podatki pośrednie
i bezpośrednie. Organizm miejski funkcjonował według ściśle określonych procedur administracyjnych. Dbano o czystość, dobre obyczaje, a także o zieleń wewnątrz murów
miejskich.
Etos protestancki w Gdańsku przejawiał się także w specyfcznym urządzeniu stosunków religijnych, pracy, sztuki i szkolnictwa. Rada Miasta Gdańska sprawowała władzę nad obsadą wszystkich probostw oraz posad profesorskich w Gdańskim Gimnazjum Akademickim. Każda dziedzina życia publicznego w dawnym Gdańsku kierowana była przez wykształconych specjalistów, którzy po ukończeniu Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego uzyskiwali dyplomy na niemieckich uniwersytetach protestanckich. Wykształcenie i dobre obyczaje było warunkiem kariery w administracji Gdańska i sukcesu w uprawianiu procederu kupieckiego. Gdańsk do końca XVIII wieku zachował swoją kulturalną odrębność i ekonomiczny dobrobyt, tak więc polska szlachta odczuwała pobyt w jego murach, jak wyjazd do zagranicznego kraju. Po III Zaborze Polski w 1795 pod panowaniem Prus Gdańsk spadł do roli miasta prowincjonalnego, ale rozwijała się kultura protestancka. Do roku 1945 Gdańsk był miastem protestanckim, zaś Wolne Miasto Gdańsk w 1934 liczyło 408 tys. obywateli, a protestancka ludność niemiecka stanowiła ponad 90% mieszkańców. Po 1945 roku Gdańsk włączony do Polski stał się miastem katolickim.
Nasza wystawa (cykl wystaw) stawia sobie za cel ukazanie materialnych śladów protestanckiej kultury, zachowane pamiątki stylu życia ongiś powszechnego w Gdańsku i okolicy, obiekty historyczne i współczesne przejawy protestanckiego kultu religijnego. Etos
protestancki zakładał kalkulację ekonomiczną w skali całego miasta, a także poszanowanie pracy i jej owoców. Zdobywanie wykształcenia przez obywateli, ich pracowitość, oszczędność i umiarkowanie zawsze prowadziły do zwiększenia produkcji i zysków całego organizmu miejskiego. Efekt tego był taki, że w XVII wieku Gdańsk miał budżet tylko o połowę mniejszy, niż Rzeczpospolita. To skłania do refleksji nad zjawiskiem dobrobytu Gdańska w okresie kwitnącej kultury protestanckiej i poszukiwania inspiracji dla współczesnych form życia.
Krzysztof Dowgiałło, Antoni Kozłowski
fot. Jacek Sobociński